"Albo medal, albo cmentarz". Ujawniamy historię oficera wywiadu PRL, który pracował dla CIA

Urlop podwyższonego ryzyka

Był sierpień 1972 r., gdy trzydziestoparoletni "Onkolog" zaczął starać się o zgodę na urlop w Jugosławii. Nie było łatwo i aby takową otrzymać, musiał odbyć osobistą rozmowę z dyrektorem departamentu.

Kierownictwo obawiało się, że jako pracownik jednej z najważniejszych komórek kontrwywiadu PRL może podczas podróży stać się obiektem zainteresowania obcych służb. Wątpliwości mnożył też fakt, iż urlop zamierzał spędzić samotnie, pozostawiając rodzinę w Warszawie.

Jego wydział zajmował się tropieniem amerykańskich szpiegów. Jakby tego było mało, w przeszłości "Onkolog" pracował też przez wiele lat w wywiadzie. Tam także koncentrował się na problematyce amerykańskiej, co pięknie dopełniało jego wiedzę na temat operacji wymierzonych w USA.

Gdy w końcu dostał zielone światło na wyjazd do Jugosławii, jego szefowie przeprowadzili z nim rozmowę przypominając mu o zagrożeniach, z którymi wiążą się wyjazdy oficerów służb specjalnych na zagraniczne urlopy.

9 listopada 1972 r. "Onkolog" poleciał do Belgradu. Wyjazd był pełen wrażeń, więc po powrocie postanowił opowiedzieć o nim płk. Janowi Słowikowskiemu, wówczas już bardzo doświadczonemu oficerowi wywiadu PRL (w późniejszym okresie kierował on całym wywiadem i karierę zakończył jako generał). Nawet największe doświadczenie nie mogło jednakże przygotować pułkownika na to, co usłyszał. "Onkolog" podczas rozmowy przyznał się bowiem do tego, że podczas pobytu w Belgradzie... wszedł do ambasady USA i nawiązał współpracę z CIA.

Czemu?

O fakcie poinformowano jedynie garstkę funkcjonariuszy. Jednym z wtajemniczonych był przełożony "Onkologa" — płk Zbigniew Twerd, którego poznałem jakiś czas temu pracując nad książką o kontrwywiadzie PRL. W kwietniu br. jego wskazówki doprowadziły mnie do niepozornie zatytułowanej teczki sprawy. Jak wynika ze znajdującego się w niej wykazu osób, które zapoznały się z treścią, od momentu wyjścia ze zbioru zastrzeżonego Instytutu Pamięci Narodowej (zbioru dokumentów utajnionych) nie interesował się nią nikt. Otwierana była tylko w ramach rutynowych działań, np. w celu ponumerowania stron.

Płk Twerd dokładnie pamięta dzień, w którym posadził "Onkologa" przed sobą i zadał mu proste pytanie: "Czemu?". W odpowiedzi mężczyzna uniósł dłoń i nakreślił krzyż na piersi, a następnie nad głową, sugerując, że albo pozostała mu wieczna chwała i medal, albo śmierć. Z wersji wydarzeń przedstawionej wówczas przez "Onkologa" wynikało, że współpracę z CIA nawiązał, by uzyskać korzyści dla strony polskiej. Do dziś nie jest pewne wobec kogo był faktycznie lojalny. Wobec Polaków, czy Amerykanów? A może odpowiedź na to pytanie nie istnieje?

CIA na sprzedaż

"Onkolog" zeznał przełożonym, że cała historia miała swój początek ponad rok przed wyjazdem do Jugosławii. Do jego warszawskiego mieszkania miał się wówczas dwukrotnie zgłosić nieznany mu mężczyzna i podczas rozmów prowadzonych w półmroku korytarza zaproponować sprzedaż informacji na temat CIA.

Wśród nich znajdować się miała lista zainteresowań Amerykanów oraz personalia kilku tysięcy oficerów CIA wraz ze zdjęciami. Cena: 300 tys. dol. oraz trzy paszporty radzieckie lub polskie, ważne od 1975 r. Tajemniczy mężczyzna na miejsce dalszych rozmów wyznaczyć miał Belgrad. Po powrocie z felernej podróży "Onkolog" zeznał przełożonym, że do Jugosławii wyjechał właśnie w tym celu. Bez zgody kierownictwa, na własną rękę.

Członkowie tajnej komisji powołanej w celu wyjaśnienia sprawy nie mieli wątpliwości, że "Onkolog" faktycznie nawiązał współpracę z CIA. Świadczyła o tym chociażby znajomość rozkładu pomieszczeń w amerykańskiej placówce, czy też innych szczegółów, które zostały szybko potwierdzone przez wywiad w Belgradzie.

Przełożeni "Onkologa" nie wierzyli natomiast w rozmowy z tajemniczym mężczyzną na terenie Warszawy, a tym bardziej w historię z dokumentami na sprzedaż. Przecież gdyby jakiś Amerykanin faktycznie chciał takowe przekazać, to zdradzałby własną ojczyznę. Zaproszenie Polaka do pomieszczeń ambasady USA byłoby więc totalnym absurdem.

Odpowiedzi na wiele pytań komisji przyniosła analiza ponad dziesięciu lat służby "Onkologa". Ścieżka jego kariery była imponująca. Pracę w MSW zaczynał na początku lat 60. w małej, powiatowej komendzie, by wkrótce znaleźć się w Warszawie. Kontrwywiad, następnie m.in. praca w specjalnej grupie operacyjnej, której zadaniem było wykrycie sprawców najgłośniejszego napadu rabunkowego w historii PRL, który miał miejsce w grudniu 1964 r. pod bankiem przy ul. Jasnej w Warszawie. W drugiej połowie lat 60. "Onkolog" skierowany został do wywiadu. To ostatnie było naturalnie ogromnym wyróżnieniem.

"Onkolog" przez całą karierę niezmiennie określany był przez przełożonych jako wyjątkowo miły, kulturalny i uczynny. Ocena jego pracy początkowo też była pozytywna, ale około 1970 r. zaczęła gwałtownie spadać.

W kolejnych opiniach zaznaczano, że brakuje mu inicjatywy, ma wygórowane mniemanie o sobie, a jego kontakty z obcokrajowcami nie przynoszą spodziewanych efektów. Ostatecznie naczelnik wydziału zasugerował przeniesienie do innego pionu. W ten sposób "Onkolog" ponownie trafił do kontrwywiadu, gdzie nie krył się z faktem, iż jego marzeniem jest powrót na poprzednie stanowisko.

Jak ustaliła komisja, drugą szansę w wywiadzie chciał dostać tak bardzo, że udając się do Amerykanów faktycznie mógł kierować się chęcią uzyskania bliżej nieokreślonych korzyści dla strony polskiej. Jednocześnie nie było pewności, czy podczas rozmów z oficerami CIA nie ujawnił znanych mu tajemnic służb specjalnych PRL. Pewne było jedno — jego postępowanie było nielogiczne i bardzo niepokojące.

W wyniku dobrze wyreżyserowanych działań wmówiono mu więc, że nie zostaje zwolniony z pracy, a jedynie przeniesiony na etat niejawny i nie będzie musiał przychodzić już do gmachu MSW. Jednocześnie polecono mu spokojnie czekać na wiadomość od CIA. Ta nadeszła trzy lata później.

"List prosimy włożyć do wody"

10 listopada 1976 r. na biurku płk. Zbigniewa Twerda zadzwonił telefon. Po drugiej stronie słuchawki odezwał się "Onkolog" prosząc o pilne spotkanie. Gdy pułkownik zjawił się w jego mieszkaniu, okazało się, że mężczyzna otrzymał dwa podejrzane listy. Pierwszy zniszczył. Drugi poprzedzony został telefonem od człowieka, który nawiązał do spotkań w Belgradzie i zaznaczył, że kolejna przesyłka zawierać będzie tajnopis — niewidzialną gołym okiem treść. Kartkę polecił włożyć do wody, a wówczas ukazać się miała ukryta wiadomość.

"Onkolog" list przekazał płk. Twerdowi. Po jego namoczeniu ujawniła się informacja, z której wynikało, że CIA jest zainteresowana dalszą współpracą i w pobliżu warszawskiego hotelu Bristol zostawiła pojemnik przypominający kamień. Przesyłkę podjęto i dostarczono do najtajniejszego wydziału w kontrwywiadzie PRL. Samodzielna Sekcja Techniki (w późniejszym okresie przemianowana na Wydział IX) była komórką, do której trafiali najlepsi i najbardziej zaufani funkcjonariusze. Mało kto wiedział, czym tak naprawdę się zajmują. Mieli osobne wejście do gmachu, a w końcu nawet osobny budynek, z dala od Centrali. Powód był prosty: nocami dokonywali włamań do ambasad i konsulatów, głównie państw NATO.

12 listopada 1976 r. w pomieszczeniach wydziału zajęto się jednakże czymś zupełnie innym: jeden ze specjalistów z zachowaniem najwyższej ostrożności otworzył zrobiony z tworzywa sztucznego pojemnik. Przesyłka przeznaczona dla "Onkologa" zawierała instrukcje wywiadowcze, kalkę do sporządzania kopii i specjalne pastylki do wywoływania tajnopisów, a także ponad 30 tys. zł w używanych banknotach.

W tym miejscu zaznaczyć należy, że w połowie lat 70. sam fakt wejścia w posiadanie listu, "kamienia" i jego zawartości był dla kontrwywiadu szalenie istotny. Droga od rozpoznania metod łączności do wykrycia szpiega jest już krótka. Wnioski wyciągnięte w 1976 r. bezpośrednio przyczyniły się do zatrzymania szeregu agentów amerykańskich w latach kolejnych.

Wywiadowcy wiedzieli, jakich przedmiotów szukać na trasie spacerów oficerów CIA, a funkcjonariusze pionu odpowiedzialnego za kontrolę korespondencji dokładnie zapamiętali charakter pisma osoby, która sporządziła list do "Onkologa". Ten sam człowiek pisał też listy skierowane do szpiegów amerykańskich w późniejszych latach. Kontrwywiad przeprowadził też szczegółową analizę kalki i pastylek do tajnopisów.

Na Wschód, czy na Zachód

Treść wiadomości dla "Onkologa" wskazywała na to, że od momentu spotkania w Belgradzie faktycznie nie miał kontaktu z CIA (mimo że pomiędzy 1973 a 1976 r. szukał go, odwiedzając ambasadę USA w Warszawie). Kontrwywiad PRL nie mógł nie wykorzystać okazji i po otwarciu pojemnika postanowił rozpocząć grę z CIA. "Onkologowi" polecono odpowiedzieć pozytywnie na propozycję współpracy, wysyłając tajnopis na wskazany przez CIA adres. Wymyślona przez kierownictwo treść wiadomości zawierała m.in. informację, że "Onkolog" przygotowywany jest właśnie do wykonywania zadań wywiadowczych na terenie Europy Zachodniej. Na list Amerykanie nie odpowiedzieli.

Podejrzewając, że przesyłka mogła przepaść na poczcie, po roku postanowiono wysłać kolejną, krótką wiadomość z pytaniem o przyczynę milczenia. Amerykanie tym razem także nie odpowiedzieli. Warszawa podjęła decyzję o zawieszeniu gry.

Ale to nie jest koniec historii. Najbardziej zaskakujące jest bowiem to, co wydarzyło się wiele lat później.

Latem 1985 r. "Onkolog" prawdopodobnie znalazł się na terenie Algierii, gdzie zgłosił się do amerykańskiego przedstawicielstwa i po nawiązaniu dawnych kontaktów przewieziony został samolotem do RFN. Tam spotkał się m.in. z poznanym w Belgradzie oficerem CIA.

W Niemczech Zachodnich przebywał przez kilka miesięcy, podczas których otrzymywał wynagrodzenie. Następnie poleciał do USA na podstawie dokumentu dla bezpaństwowców. Tam dostał pracę w firmie znajdującej się w niewielkiej odległości od siedziby CIA. A po trzech latach, w 1988 r., jak gdyby nigdy nic wsiadł do samolotu i wrócił do Polski. O wszystkim począwszy od spotkania w Algierii zeznał podczas kontroli granicznej na Okęciu. Jego pobyt w okolicach siedziby CIA potwierdziły przelewy bankowe.

Najmilszy szpieg świata

— Moja przygoda z amerykańskim wywiadem właściwie zakończyła się w momencie powrotu z Jugosławii. Nie miałem już kontaktu z CIA w latach 80. — twierdzi dziś "Onkolog".

Odnajduję go w maju 2018 r. — Proszę wejść do środka — uprzejmie zaprasza mnie do swojego mieszkania. Jak na ponad 80-letniego mężczyznę, jest w doskonałej formie — wysoki, dobrze zbudowany. Powód staje się jasny, gdy w drodze do salonu mijam dużą liczbę butów do biegania.

— No dobrze, po powrocie z Jugosławii jeszcze tylko raz musiałem coś zrobić w związku tą całą sprawą. Nasze MSW mnie napuściło, żebym odebrał przesyłkę od CIA. To był taki sztuczny kamień, leżał pod ławeczką. Musiałem go oddać naszym. Po paru dniach zadzwonili do mnie i kazali przyjść. Powiedzieli mi, że w środku były dla mnie materiały i pieniądze od Amerykanów. To ja na to mówię, że gotówka jest moja. A oni, że nie, że to dowody. A ja pytam, jakie dowody? Materiały to może i tak, ale forsa jest moja! — śmieje się "Onkolog".

Podczas spotkania utwierdzam się w przekonaniu, że zawarte w dokumentach opinie o "Onkologu" były trafne. Jest kulturalny, oczytany i po prostu wyjątkowo miły. Rozmowa wiele jednak nie wnosi. Jednocześnie jest jednak dla mnie bardzo ważna. Dzięki niej wiem, dlaczego po powrocie mężczyzny z USA kontrwywiad zrezygnował nawet z przesłuchań. "Onkolog" zarówno wówczas, jak i dziś myślami jest gdzieś daleko. Zbyt daleko, aby jakikolwiek prokurator widział sens w stawianiu go przed sądem.

Powyższe potwierdzili lekarze MSW. Oficer, który zachorował i nie może odróżnić rzeczywistości od fikcji, nie może też przecież odpowiadać za własne czyny.